Đã viết những cuốn sách nghiên cứu phê bình âm nhạc như Phần Nhạc mới trong bộ Hợp tuyển tài liệu nghiên cứu – lý luận – phê bình âm nhạc thế kỷ XX (2003), Giao hưởng một đời người (2007), Nhà phê bình âm nhạc, anh là ai? (2008) và gần đây nhất là cuốn Đây Thăng Long, đây Đông Đô, đây Hà Nội (2009), Nguyễn Thị Minh Châu được đánh giá là cây bút điêu luyện, sắc sảo hiếm thấy trong giới phê bình âm nhạc. Sinh ra và lớn lên tại Hà Nội, hàng chục năm xa Hà Nội, giờ trở lại làm dân tạm trú ở Hà Nội, số phận luôn “buộc” vào chị những mối duyên nợ với Hà Thành. Có thể thấy phần nào mối duyên nợ ấy trong cuộc trò chuyện với chị.
- Tại sao chị viết cuốn sách Đây Thăng Long, đây Đông Đô, đây Hà Nội?
Nhiều người tin rằng Hà Nội là thành phố có nhiều ca khúc nhất thế giới, thậm chí còn muốn thu gom cho đủ con số 1000 nhân dịp chào mừng 1000 năm Thăng Long - Hà Nội. Tôn vinh Hà Nội bằng cách chỉ chạy theo những con số thì rõ là nhiễm căn bệnh thành tích rồi. Số lượng chưa nói được gì, điều quan trọng là chất lượng nghệ thuật của cái số lượng ấy lại chưa được khám phá. Nói về bài hát, các nhà bình luận thường dựa trên nội dung đề tài và “tán” theo lời ca, nửa còn lại làm nên giá trị một ca khúc là ngôn ngữ âm nhạc lại luôn bị lờ đi. Ngoài ra còn một mảng hết sức quan trọng là nhạc giao hưởng, thính phòng và hợp xướng rất ít được nhắc tới. Chính khí nhạc mới là yếu tố quyết định cho âm nhạc chuyên nghiệp Việt
- Cảm nhận suốt chiều dài hơn 70 năm của các nhạc phẩm về Hà Nội, liệu chị có thể phác vài nét về đề tài nội dung của bức tranh âm nhạc này?
Những nét đặc trưng của Hà Nội đều có thể tìm thấy trong âm nhạc. Trước hết đây là thành phố sông hồ: sông Hồng như một biểu tượng quê hương, hồ Gươm linh thiêng trong màu sắc huyền thoại, hồ Tây lãng mạn trong cảm xúc tình yêu... Hà Nội còn là thành phố bốn mùa, trong đó mùa thu được nhắc tới nhiều nhất vì liên quan đến những sự kiện lịch sử của Thủ đô và đó cũng là mùa của tình yêu. Còn có rất nhiều hình ảnh tiêu biểu khác: phố phường Hà Nội xưa và nay, thiếu nữ Hà Nội duyên dáng và dịu dàng, con người Tràng An hào hoa và thanh lịch, truyền thống Hà Nội văn hiến và hào hùng...
- Và có thể thấy gì về ngôn ngữ âm nhạc trong tác phẩm về thủ đô?
Nhờ số lượng phong phú nên chỉ riêng những tác phẩm về Hà Nội cũng đã phản ánh những nét chính của nền âm nhạc mới Việt
Tính đại chúng và tính thời sự cũng được thấy rõ trong cách sử dụng giai điệu ca khúc trong tác phẩm khí nhạc. Và còn một đặc điểm rất Việt
- Có những tác giả, tác phẩm viết về Hà Nội mà chị đặc biệt yêu quí không?
- Tựa đề Đây thăng long, đây Đông Đô, đây Hà Nội được lấy từ bài hát Người Hà Nội của nhà văn Nguyễn Đình Thi, người bố dượng mà chị yêu quí như cha ruột. Chị có thể chia sẻ những kỷ niệm về ông?
Tôi gần ông và chịu ảnh hưởng từ ông nhiều hơn ba ruột. Ông là người Hà Nội gốc, một người “rất Hà Nội”: nho nhã, sâu sắc, uyên bác, khiêm nhường, kín đáo... Ông muốn giữ những kỉ niệm riêng tư cho riêng mình. Tôi giống ông ở điểm này. Nếu nhất định phải chia sẻ thì tôi chỉ có thể kể lại chi tiết mà tôi đã nói trong cuốn Đây Thăng long, đây Đông Đô, đây Hà Nội... Vào những ngày cuối trước khi hôn mê ông có dặn tôi nhiều thứ và trong câu chuyện lộn xộn đó ông có nhắc đến Người Hà Nội. Ông mong được trả lại câu kết như bản gốc chứ đừng thêm cái từ “chiến thắng!” cao vút lên như người ta vẫn hát.
- Còn kỉ niệm về Hà Nội?
Với tôi, Hà Nội là tuổi thơ, là mối tình đầu và có lẽ cũng là mối tình cuối.
- Hà Nội đã mở rộng, những con đường chật ních người, một Hà Nội dịu dàng, trầm lắng thì có lẽ chỉ còn trong hoài niệm. Hà Nội giờ đây có còn chút “chất nhạc” nào gợi cảm hứng cho người nghệ sĩ không?
Trong chiến tranh Hà Nội đâu có êm đềm nên thơ mà vẫn gợi cảm hứng cho bao tuyệt phẩm. Dù có ồn ào pha tạp đến đâu thì cuộc sống vẫn đầy ắp những rung động với đủ cung bậc của những hỉ-nộ-ái-ố. Âm nhạc là phương tiện thể hiện ra những cảm xúc đó.
- Các bài hát về Hà Nội nổi tiếng phần lớn là những tác phẩm của những thế hệ trước. Gần đây, các nhạc sĩ trẻ có cho ra tác phẩm nào về Hà Nội đáng nghe không?
Khẳng định bây giờ không có tác phẩm hay như thời trước e rằng vội vã. So với trước kia, sáng tác hiện nay nói chung và về Hà Nội nói riêng rõ ràng phong phú hơn không chỉ về số lượng mà cả về phong cách và ngôn ngữ biểu hiện. Được tiếp cận nhiều hơn với thế giới bên ngoài, các nhạc sĩ trẻ luôn tìm tòi thử nghiệm để ngày càng vững vàng hơn trong việc chứng tỏ cái tôi của mình, nhất là trong sáng tác khí nhạc chuyên nghiệp. Cái thiếu là môi trường kích lệ sáng tạo và sự hỗ trợ đưa những tác phẩm chuyên nghiệp đến với công chúng. Chỉ khi tác phẩm được sống bằng âm thanh thực sự thì mới có thể biết nó đáng nghe hay không. Và thời gian sẽ trả lời tác phẩm có giá trị bền lâu hay không.
- Kỹ sư hay nhìn đời bằng con mắt của những khối hình, nhà toán học thì nhìn đâu cũng thấy logic, thế còn chị, một người đeo đuổi âm nhạc, đã từng cảm nhận cuộc sống đất Hà Thành như những giai điệu bao giờ chưa?
Chẳng những đã từng, mà còn nhiều lần. Tôi đối mặt với những “bức bối” bằng cách viết ca khúc cho riêng mình. Không ít lần giai điệu đã nảy ra trên đường đi và bài hát đã ra đời ngay trên đường phố Hà Nội. Một trong những bài hát không công bố đó có đoạn thế này: Cứ đi cho đời ta/ Biết thế gian gần xa/ Đến khi nào nhận ra/ Không đâu bằng ở nhà. “Nhà” đây chính là Hà Nội.
- Chỉ một từ thôi, Hà Nội trong mắt Nguyễn Thị Minh Châu là gì?
Là từ NHÀ viết hoa.
- Cám ơn chị vì những chia sẻ của mình!
Minh Nguyễn (Điệp Trần) (thực hiện)
Đăng trên Nhân dân điện tử ngày 27.9.2010
